XIX-wieczne idee europejskie, odczuwane jako powszechne, silnie oddziaływały zwłaszcza na ośrodki miejskie. Stawały się one środowiskiem ułatwiającym zacieranie dotychczasowych różnic społecznych. W dziewiętnastowiecznym mieście walczyło się bowiem przede wszystkim o ekonomiczne przetrwanie. Rijeka (wł. Fiume) nie była tu wyjątkiem.
W mieście tworzyła się przestrzeń pod wspólnoty nowego typu. Narodową i klasową. Idee odwołujące się do tych nadrzędnych wartości skutecznie oddziaływały na wyobraźnię mieszkańców miasta.
Port w Rijece. Widok na Rivę, nabrzeże portowe.
Zmniejszały się lub zanikały dotychczasowe podziały. Regionalne, językowe, stanowe czy konfesyjne. Uczestnictwo w obrzędach religijnych zostało ograniczone przez wielozmianowy tryb pracy. Nie miało więc już zasadniczego znaczenia jakiego wyznania jest kolega ze zmiany, czy sąsiad. Czy jest on zbankrutowanym arystokratą, pochodzi ze zubożałej szlachty, mieszczaństwa czy chłopstwa. Różnice dialektalne ulegały zatarciu, tworzyła się miejska gwara. Nowi mieszkańcy miasta stawali równymi wobec siebie obywatelami niezależnie z jakiego regionu kraju przybywali. Różnicę stanowił tylko zapas gotówki w kieszeni.
Wspólnota koleżeńska i sąsiedzka nabierała nowego wymiaru. Zastępując dotychczasowe więzy rodzinne. Te istniejące na wsi. Ulica i dzielnica stawały się miejscem wymiany myśli i poglądów, tworzenia relacji międzyludzkich nowego typu.
Idee nacjonalizmu, marksizmu, socjaldemokracji i anarchosyndykalizmu odwoływały się w tym kontekście do nowych kategorii organizujących nowopowstałą wspólnotę. Kryteriów ogólnospołecznych. Ideologie te zadawały pytanie o tożsamość: Jesteś najpierw robotnikiem czy Włochem, Niemcem, Węgrem, Chorwatem? Czy jesteś wyzyskiwany przez niemieckiego lub węgierskiego brygadzistę? Angielskiego, francuskiego, włoskiego czy żydowskiego fabrykanta? A może przez kapitalistę, który dysponując środkami produkcji korzysta z przewagi politycznej i ekonomicznej – dyktując warunki i rytm życia mas? Czy robimy rewolucję? A może przyłączenie miasta do Italii?
Takie stawianie sprawy podnosiło ciśnienie w mieście.
W roku 1867 Austro-Węgry wydały ustawę o prawie do zgromadzeń, co sprzyjało aktywizacji społeczno-politycznej robotników. Wyrastały w tempie błyskawicznym organizacje i zrzeszenia o charakterze klasowym i narodowym.
Z Anglii, Niemiec, Francji i Szwajcarii docierały więc do Rijeki nowe idee. Poprzez Włochy. Także z Triestu. W mieście tym istniał prężny kolektyw anarchistyczny skupiony wokół czasopisma Germinal o istotnym oddziaływaniu na Istrię i Rijekę. Przemycało się druki Marksa, Kropotkina, Bakunina i innych wywrotowców. Zostały sformułowane podstawowe postulaty robotnicze. Żądanie ustawowego skrócenia czasu pracy do dziesięciu godzin i powszechnego prawa wyborczego. Organizowano pierwszomajowe pochody, dochodziło do starć z policją.
Wyobraźnię części mieszkańców Rijeki, Istrii i Kwarneru przepełniała myśl zjednoczeniowa. Bez miast włoskich ze wschodniego brzegu Adriatyku, Zadaru (wł. Zara), Szybeniku (wł. Sebenico) i Splitu (wł. Spalato), idea risorgimento zdawała się być niepełną. Myśl ta, pod którą fundamenty położyli Dante Alighieri i Niccolo Machiavelli, a wcielił w życie Giuseppe Garibaldi, przekonywała o konieczności rozwiązywania spraw i problemów włoskich w państwie włoskim.
Różnice na tle narodowym kontestował ruch robotniczy. Podziały klasowe kwestionowały stronnictwa narodowe.
***
W II połowie XIX wieku do największych rijeckich przedsiębiorstw – z wielotysięczną rzeszą pracowników – należały port, stocznia i manufaktura papieru. A także fabryka papierosów, która rozpoczęła działalność na miejscu dawnej potężnej rafinerii cukru (było to do 1828 roku jedno z największych przedsiębiorstw w kraju). W mieście istniała także produkcja na potrzeby wojenne – fabryka torped z półtora tysiącem zatrudnionych. Rijecka rafineria ropy naftowej była do końca XIX wieku jednym z największych tego typu zakładów w Europie.
Fabryka papieru nad rzeką Rječiną. W zakładzie wykorzystywano maszynę parową – po raz pierwszy w południowo-wschodniej Europie.
Spójrzmy na XIX- wieczną mapę ziem obecnie należących do Chorwacji. Mimo postępującej industrializacji urbanizacja tych terytoriów generalnie przedstawiała się skromnie.
W 1890 Zagrzeb liczył ponad 83 tys. mieszkańców. Pula 31 tys., Osijek 28 tys. i Petrinja 25 tys. ludności. Pozostałe miasta nie przekraczały liczby dwudziestu tysięcy mieszkańców z górą. Każdy z tych ośrodków był etnicznie niejednolity. Dla porównania Łódź wg spisu z 1886 roku była już miastem z ponad 230 tys. ludności.
Na tym tle wyróżniała się Rijeka. Wielkość przemysłu tego 39 tysięcznego, nadadriatyckiego miasta kominów była pod koniec XIX wieku porównywalna z produkcją całej Chorwacji-Slawonii. Rijeka posiadała największe – ze wszystkich wymienionych miast – znaczenie dla państwa austro-węgierskiego. Wysoki status podkreślało polityczne położenie miasta. Rijeka administracyjnie podlegała bowiem – jako Corpus separatum – bezpośrednio Budapesztowi. Ta sytuacja sprzyjała napływowi krajowego i zagranicznego kapitału, głównie węgierskiego i brytyjskiego. Zwiększała się imigracja ludności do Rijeki. Miasto dynamicznie się rozbudowywało. Stało się ono wielkim punktem przesiadkowym dla emigracji środkowoeuropejskiej. Tej zmierzającej do Ameryki. Włączając uchodźstwo z Małopolski i Podhala.
Główna ulica miasta – Corso.
W 1910 gmina miejska Rijeka liczyła już 66 tys., w tym ścisłe miasto 50 tys. mieszkańców. Choć istnieją pewne rozbieżności w precyzyjnym ustaleniu liczby mieszkańców miasta w zależności od dostępnych źródeł.
Ówczesny krajowy spis powszechny przewidywał w Rijece ciekawą kategorię. To język „chorwacki/iliryjski”. Wskazało na niego 32% mieszkańców miasta. Język włoski deklarowało 47% ludności, słoweński 8%, węgierski 7%, a niemiecki 5% obywateli.
Istotna uwaga. W owym spisie, w austriackiej części monarchii czyli Przedlitawii, przewidziano kategorię język serbsko-chorwacki. Natomiast w Zalitawii, jej części węgierskiej, można było wybrać chorwacki lub serbski.
A miasto jak miasto. Nie wyróżniało się na tle pozostałych, wieloetnicznych środkowoeuropejskich ośrodków. Różnice polityczne i narodowe wśród mieszkańców Rijeki nabierały z czasem wyrazistości. W opozycji do władzy centralnej znaleźli się zwolennicy risorgimento. Sympatie ludności słowiańskojęzycznej (przede wszystkim Słoweńców i Chorwatów) były podzielone między lojalistów i zwolenników idei iliryjskiej. Ta szczególna koncepcja wyrażała ponadnarodowy nacjonalizm Słoweńców, Chorwatów i Serbów. Ruch ten – skierowany przeciwko Niemcom, Węgrom i Włochom – z czasem będzie ewoluował podlegając dramatycznym fluktuacjom. W mieście istniał ponadto silny ruch autonomiczny.
Zainteresowanie wywiadów państw obcych stosunkami panującymi w mieście potwierdzała ilość konsulatów. W roku 1911 było ich siedemnaście. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej już dwadzieścia dwa.
***
Tuż po zakończeniu pierwszej wojny światowej Rijeka była świadkiem najbardziej spektakularnej akcji politycznej ówczesnej Europy. Mowa o skutecznie wykonanym marszu na Rijekę Gabrielle d’Annunzio (1919). To wprowadzenie w życie rodzącej się idei faszystowskiej i zapowiedź marszu na Rzym Benito Mussoliniego.
Italia albo śmierć.
Interwencja armii włoskiej i likwidacja Regencji Carnaro (1920) dokonała się przy braku reakcji mocarstw zachodnich i biernej postawie stacjonującego na lewym brzegu Rječiny wojska serbskiego. Ta akcja zbrojna oznaczała wstęp do powołania Wolnego Państwa Rijeka (traktat w Rapallo, 1920). Urzeczywistnieniu rijeckiej idei autonomicznej położył kres podział miasta i portu między Królestwo Włoch i Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (traktat rzymski, 1924). Po jugosłowiańskiej stronie Rijeki wyrosło w konsekwencji nowe miasto – Sušak.
Szanownym Czytelnikom zainteresowanym tym fragmentem dziejów mogę bezwarunkowo polecić – wchodzący właśnie na duże ekrany – film Igora Bezinovicia Fiume o Morte. To bezkompromisowa produkcja jakich kino chorwackie nie pamięta.
Położenie przedwojennej Rijeki usiłuje się od czasu do czasu porównywać z sytuacją Gdańska. Takie próby skazane są jednak na niepowodzenie. Oba miasta dzieliły bowiem głębokie różnice o zasadniczym charakterze. Przede wszystkim Wolne Państwo Rijeka – w przeciwieństwie do Wolnego Miasta Gdańska – było państwem. Członkiem Ligi Narodów. Wolne Miasto Gdańsk nigdy zaś nie było podmiotem prawa międzynarodowego.
Wcielenie Rijeki do faszystowskich Włoch skutecznie zablokowało możliwość legalnego funkcjonowania i rozwoju jakiejkolwiek zorganizowanej opozycji politycznej w tym mieście. Rozwiązane zostały inicjatywy społeczno-polityczne i kulturalne. Te kontestujące państwo i jego charakter.
Wyzwolenie miasta spod okupacji niemieckiej i włączenie do socjalistycznej Jugosławii (1945) oznaczało exodus większej części włoskiej ludności Rijeki.
***
Rijeckie Genius loci jawi się więc jako mieszanina metamorfoz i miraży. Miasto jest ożywiane, a jego natura potwierdzana nową, kolejno po sobie postępującą, tyranią, tragedią i tryumfem. Kontynuacja poprzez zmianę jest trwałym symbolem tożsamości Rijeki. Nazwa miasta zdaje się potwierdzać jego charakter. Rijeka to po polsku rzeka. Zmienna, nieprzemijająca i niewysychająca.
***