Charakterystyczna forma terytorialna Chorwacji zwraca uwagę.
Chorwacką podkowę tworzą dwa, rozszerzające się ku trzonowi, ramiona. Jednak w punkcie styku ich powierzchnia nagle się zwęża. Szerokość łączenia wypustek w najwęższym miejscu nie przekracza sześćdziesięciu kilometrów w linii prostej. To nietypowa forma i kształt granic.
Z tego układu wynikają pewne problemy natury opisowej. Na trudności można napotkać przy próbie wskazania centralnej części kraju. Geometryczny środek tego państwa sytuuje się bowiem poza jego granicami.
Kłopot może sprawić jednoznaczne wskazanie, w geograficznym znaczeniu, wschodniej Chorwacji. Osijek i Molunat leżą na zbliżonej długości geograficznej. Jednocześnie znajdują się na przeciwległych krańcach chorwackiej podkowy. W tym wypadku przesądza sprawę położenie względem równika.
Obydwa chorwackie odgałęzienia różnią się od siebie w kilku zasadniczych aspektach. Przede wszystkim geograficznym i klimatycznym. Ale także kulturowym i historycznym.
Omawiane elementy terytorium kraju możemy określić odpowiednio mianem „Chorwacji nadmorskiej” lub „Chorwacji nadadriatyckiej”. Oraz „Chorwacji kontynentalnej”, względnie „Chorwacji panońskiej”.
Geograficzny punkt widzenia nakazuje wyznaczyć linię graniczną między tymi regionami na linii działu wodnego między zlewiskami Morza Adriatyckiego i Morza Czarnego.
Geograficzna charakterystyka Chorwacji.
Chorwacja właściwa, Slawonia, Međimurje i Baranja to regiony geograficzno-historyczne składające się na Chorwację kontynentalną. Na obszarze Kotliny Panońskiej, a szczególnie w jej wschodniej części, przeważa krajobraz nizinny. W partiach środkowych i zachodnich – mieszany. Nizinno-wyżynny i pagórkowaty. A nawet górzysty. Mowa o panońskich górach wyspowych (Žumberačka gora, Medvednica, Moslavačka gora, Bilogora, Papuk, Psunj). Widocznym elementem krajobrazu są tu lasy liściaste i mieszane.
Panuje tu umiarkowanie ciepły i wilgotny klimat. Z ciepłymi latami. Zimy są chłodne. Temperatury spadają poniżej zera.
Znajdują się tu znakomite warunki do uprawy. A także chowu i hodowli zwierząt. Rolnictwo posiada sprzyjające możliwości zwłaszcza w dolinach Sawy i Drawy. Oraz we wschodniej części Slawonii. Równinnej, naddunajskiej. Natomiast region między miastami Sisak, Karlovac i Varaždin, z centralnie położonym między nimi Zagrzebiem, charakteryzuje się bardziej przemysłowym charakterem. Na tym obszarze utrzymuje się najwyższy wskaźnik gęstości zaludnienia w kraju.
Mimo środkowoeuropejskiego położenia trudno potwierdzić, żeby krajobraz tej części kraju urozmaicały gęsto rozsiane, urokliwe i niewielkie miejscowości. Takie na podobieństwo czeskich czy morawskich miasteczek. Architektura i układ przestrzenny niewielkich miast w tym rejonie kraju upodobniają też raczej do większych wsi.
Korzystniej przedstawia się obraz starówek większych miast. Varaždinu lub Čakovca. Z ich kościołami, kamienicami, rynkami i deptakami. Oczywiście także samego Zagrzebia.
Jakże inaczej wygląda pejzaż nadmorskiej części Chorwacji. Tu nawet rybackie wsie robią wrażenie eleganckich miasteczek. Kilka nielicznych, ale zadbanych kamieniczek, wąskich pasaży między nimi, placyków wyłożonych kamieniem wystarczy do stworzenia wdzięcznej i zapadającej w pamięć scenerii.
Umiarkowanie ciepły i wilgotny klimat z gorącym latem spotyka się w Chorwacji nadmorskiej z typowym klimatem śródziemnomorskim. Te warunki gwarantują długie, gorące i suche lato. Zimę łagodną i wilgotną. Obfitującą w dni słoneczne. Temperatury zimą utrzymują się powyżej zera. Zima w Dalmacji oferuje również dużą ilość dni słonecznych. Odgrywają tu rolę silne i porywiste wiatry. Przede wszystkim ciepły jugo wiejący z nad morza. Oraz sucha i chłodna bura uderzająca z gór. Najsilniejsza zimą. Trwa do kilku dni. Zwiastuje rozpogodzenia.
W tej części kraju dominuje różny od kontynentalnego typ krajobrazu. Żyzne krasowe polja, kotliny i rzadkie niziny dekorują przeważnie surowy, skalisto-kamienisty krajobraz płaskowyżów i gór. Rolnictwo jest tu obecne głównie w formie upraw typowych roślin śródziemnomorskich. I zanikającego pasterstwa. Ponadto pozostałych rzemiosł rolniczych, takich jak winiarstwo czy olejarstwo.
Część nadmorska kraju jest jednak u swej nasady zwieńczona masywami Snježnika i Risnjaka, Kapeli i Welebitu. To rzadko zamieszkały i ubogi w wodę pas Gór Dynarskich. Z odpowiednim dla gór i kotlin krajobrazem i klimatem. Jednak najwyższy szczyt kraju znajduje się na granicy z Bośnią. To Dinara o wysokości 1831 m n.p.m.
Dwa z trzech największych miast Chorwacji leżą nad Adriatykiem. Potwierdza to związki tego kraju z morzem. Przemysłowo-portowy charakter Splitu i Rijeki kontrastuje ze zorientowaną na turystykę pozostałą częścią wybrzeża.
Na Chorwację nadmorską składają się więc, poza omawianą częścią pasa Gór Dynarskich, Istria i Dalmacja wraz z Dubrownikiem. I naturalnie wszystkie z tysiąca dwustu chorwackich wysp i wysepek.
***
Zdaniem geografów to bieg rzeki Sawy wyznacza granicę Półwyspu Bałkańskiego i Europy Środkowej. W tej optyce część kontynentalna kraju mieści się więc w granicach centralnej części Europy.
Z tym poglądem przeważnie zgadzają się kulturoznawcy, etnografowie, filologowie i historycy. Przekonują oni, że ziemie leżące w panońskiej części Chorwacji pozostawały w orbicie oddziaływania kultury środkowoeuropejskiej.
Podziałom wyrastającym z różnic geograficznych towarzyszyły te o powszechnym zasięgu. Ziemie należące obecnie do Chorwacji stanowiły bowiem obszar łączenia, przenikania i ścierania się wielu kultur i cywilizacji. Hellenistycznej i rzymskiej. Łacińskiej i bizantyjskiej. Śródziemnomorskiej i środkowoeuropejskiej. Słowiańskiej, romańskiej i germańskiej. Orientalnej i zachodniej. Chrześcijańskiej i islamskiej. Katolickiej i prawosławnej.
Prowincje geograficzno-historyczne składające się na dzisiejszą Chorwację. Kolonie greckie (kolor czerwony) i rzymskie (niebieski). Linia osadnictwa serbskiego (szary) i zasięg podbojów tureckich na Bałkanach (fioletowy).