Krajina

Pisząc o Krajinie napotykamy na poważne trudności definicyjne i interpretacyjne. Co bowiem znaczy Krajina? Nawet dla lokalnych uczestników społecznej komunikacji (bośniackich muzułmanów, Chorwatów i Serbów) pojęcie Krajiny nie jest monosemantyczne. Inaczej kojarzymy je również my, Polacy. Ponadto Krajinę rozumiano różnie w różnych okresach dziejów. Ma więc ona kilka kontekstów i jest desygnatem wielu znaczeń.

Nam w Polsce, gdy słyszymy słowo Krajina, najpierw przychodzi na myśl, chociażby poprzez teksty publicystyczne Bogusława Zielińskiego relacjonujące wojnę w Chorwacji, pojęcie polityczne. To znaczy Republika Serbska Krajina. To projekt funkcjonujący w czasie ostatniej wojny na terytorium byłej Jugosławii, w granicach dzisiejszej Chorwacji.

Dla mieszkańców byłej Jugosławii, przede wszystkim Chorwatów i Serbów, bo między nimi toczy się zasadniczy spór, desygnat tego rzeczownika jest o wiele bardziej pojemny. Gdy korzystamy z terminu Krajina, a nie precyzujemy go odpowiednim przymiotnikiem, dochodzi (może dochodzić) do nieporozumień. Nasz chorwacki lub serbski rozmówca może nas zrozumieć niekoniecznie zgodnie z naszymi intencjami. Może nas też w ogóle nie zrozumieć, prosząc o uszczegółowienie.

Słowniki i opracowania jugosłowiańskie dzieliły pojęcie Krajiny na dwie kategorie. Do pierwszej kategorii należało pojęcie geograficzne, określające pewne ściśle wyznaczone regiony kraju. W drugiej zawierał się termin szczególny, oznaczający jeden region historyczny, dawne Pogranicze Wojskowe (Vojna krajina, XVI-XIX wiek). Rozciągało się ono na terytoriach położonych obecnie w Chorwacji, Serbii i Rumunii.

Pogranicze Wojskowe (Vojna krajina) w połowie XIX wieku

Do Krajiny jako pojęcia geograficznego zaliczało się i powszechnie wciąż zalicza bośniacką Krajinę, timočką i negotinską Krajinę w Serbii, a także region przylegający do Jeziora Skadarskiego wzdłuż granicy czarnogórsko-albańskiej. Ponadto imotską Krajinę w środkowej Dalmacji. Nazwy tychże były, w odpowiednim położeniu, nanoszone na jugosłowiańskie mapy geograficzne.  Do tego katalogu można dopisać kilka innych, mniejszych regionów. Takich jak kninska Krajina, cazinska Krajina, omiška Krajina i kilka innych. Na mapy ogólnokrajowe nazw tych ostatnich obszarów (ze względu na relatywnie niewielki obszar) nie nanoszono.

Interesujące, że mianem krajišnika słowniki jugosłowiańskie określały wyłącznie mieszkańca jednego regionu z całej gamy wymienonych. Krajišnici to zatem ludność bośniackiej Krajiny. Niezależnie od wyznania i narodowości. Oczywiście krajišnikami byli nazywani również mieszkańcy/żołnierze dawnego Pogranicza Wojskowego.

Od czasów byłej Jugosławii do chwili obecnej termin Krajina nabrał kilku dodatkowych znaczeń. Sytuację skomplikowały burzliwe wydarzenia lat dziewięćdziesiątych. Na ich tle powołane zostały do życia nowe formy polityczne. Byty te odwoływały się do opisywanej przeze mnie nazwy Krajina. Bowiem tą nazwą określano autonomiczne regiony powstałe w skutek przemian politycznych doby zmierzchu jugosłowiańskiej federacji.

Na tle sporu chorwacko-serbskiego, a także w kontekście wcześniejszych, jugosłowiańskich definicji, nie budzi wątpliwości zakreślenie obszaru Krajiny jako realnego, uznawanego – i rozumianego w ten sam sposób przez wszystkich – regionu geograficznego w zachodniej Bośni. Bosanska Krajina, czyli Krajina bośniacka, to terytorium położone na zachód od rzeki Vrbas i zamknięte obecną, polityczną (opartą na historycznej) granicą Bośni i Hercegowiny. Określenie Krajina, jako nazwa obszaru geograficznego w granicach Bośni, nie ma więc konotacji politycznej. Funkcjonuje ono w literaturze chorwackiej i serbskiej (a także muzułmańsko-bośniackiej) na podobnych zasadach. Przy czym część źródeł chorwackich określa to terytorium także mianem Chorwacji Tureckiej. Ich autorzy chcą w ten sposób zaznaczyć „chorwackie sentymenty“ do tych ziem. W piśmiennictwie chorwackim terminy Turska Hrvatska i Bosanska Krajina funkcjonują wymiennie, w zależności od politycznej orientacji autora.

Chorwacja Turecka (Tuerkisch Kroatien) oznaczona na mapie Prowincji Iliryjskich z I poł. XIX wieku

Na wyraźne nieporozumienia możemy się natomiast natknąć próbując usytuować Krajinę jako region geograficzny czy etnograficzny w granicach dzisiejszej Chorwacji (niezależnie od intencji). Napotykamy tu na poważne trudności. Dysponujemy bowiem dwiema optykami, dwoma przeciwstawnymi sobie oglądami problemu. Chorwackim i serbskim.

Chorwaci mianowicie, poza Vojną krajiną, czyli niegdysiejszym Pograniczem Wojskowym jako zjawiskiem z dalszej przeszłości, kategorycznie odrzucają użycie terminu Krajina jako określenia jakiejkolwiek całości w chorwackich granicach. Czy to etnograficznej, kulturowej, czy jakiejkolwiek innej. Przyjmują  oni do wiadomości historyczne istnienie Republiki Serbskiej Krajiny, ale leżącej na terytoriach poszczególnych, odrębnych chorwackich regionów geograficznych. A więc w północnej Dalmacji, Lice, Kordunie, Slawonii. Ale nie w regionie Krajina mającym stanowić jakąkolwiek całość. Nawet jeśli mowa o tej części terytorium chorwackiego, które pokrywało się na określonym odcinku z granicami Pogranicza Wojskowego i Republiki Serbskiej Krajiny.

W literaturze chorwackiej Krajina jest więc ograniczona do geograficznego regionu w ramach Bośni. I rzeczywiście, Chorwaci mają argumenty uprawomocniające ich racje. Geograficzne tło, na którym funkcjonowa Republika Serbska Krajina nie do końca pokrywa się z granicami Pogranicza  Wojskowego. A był to punkt wyjścia dla serbskich ustawodawców decydujących o nazwie tego bytu w czasie konfliktu w byłej Jugosławii.

Przede wszystkim Vojna krajina nigdy nie obejmowała ani samego Knina, politycznego ośrodka Republiki Serbskiej Krajiny, ani żadnej części Dalmacji. Nomen omen dochodzi tu do dodatkowej komplikacji, wynikającej z pewnej gry słów. Tak jak wspomniałem, w północnej Dalmacji istnieje region kninska Krajina. Ale mamy tu do czynienia wyłącznie ze ścisła okolicą Knina. Określenie Krajina w tej nazwie nie ma nic wspólnego z Vojną krajiną. Kninska Krajina znaczy tyle co „kniński kraj“ czy „knińskie pogranicze“. Miasto Knin jest bowiem położone w bezpośredniej bliskości tzw. trójstyku: dawnej granicy Bośni, Dalmacji i Chorwacji-Slawonii.

Nie spotkałem się ani z ogólnokrajową chorwacką (ani jugosłowiańską) mapą, na której na oznaczenie ścisłej okolicy Knina użyto by nazwy Krajina. Wynika to po prostu z relatywnie niewielkiego rozmiaru regionu. Natomiast w opracowaniach zachodnich i polskich taka denominacja jest (od lat dziewięćdziesiątych) często stosowana. W literaturze chorwackiej, od czasu ostatniej wojny, można obserwować tendencję do odchodzenia od terminu kninska Krajina. Jak się zdaje, ze względów politycznych. Aparat skojarzeniowy chorwackiego czytelnika zdaje się być wyczulony na zakres nawiązań pozostających w tej nazwie. Określeniu o skądinąd długiej tradycji. Warto zauważyć, że chorwacki sprzeciw wobec używania terminu Krajina w sensie geograficznym – na określenie szerszego tła, na którym znajduje się większa część etnicznych terytoriów serbskich w Chorwacji, ma swoją argumentację w tezie nie pozbawionej logiki. Mianowicie, że to zasięg działania serbskich czołgów, a nie czynniki obiektywne określałyby zakres granic tego regionu.

Ale takiego punktu widzenia nie należy przyjmować bezkrytycznie. Jakkolwiek bowiem terminu Krajina – w sensie, w jakim był on rozumiany przez Serbów w Chorwacji po 1990 roku – wcześniej w powszechnym użyciu nie można stwierdzić, a nadanie nazwy Krajina serbskiemu okręgowi na terenie Chorwacji nie było oczywiste, to funkcjonowanie terminu Krajina (na oznaczenie serbskich terytoriów etnicznych w Chorwacji) jest jednak w literaturze serbskiej obecne. Nawet w latach trzydziestych ubiegłego wieku. Choć rzeczywiście nie było ono w popularnym użyciu.

Serbowie rozumieją Krajinę szerzej. Jako rozległy, ale zwarty obszar etnograficzny. Krajina zatem to bosanska Krajina i terytoria przylegające do niej po stronie chorwackiej, mające przeważnie serbsko-prawosławny charakter. A więc niektóre regiony północnej Dalmacji, kninska Krajina, Ravni Kotari i Bukowica. To również część Liki, Kordun i Banija (w nowszej literaturze chorwackiej częściej Banovina). Być może także serbskie wsie położone bardziej na północ i zachód od wymienionych regionów. Nierzadko ulega przy tym zatarciu różnica między terminem Krajina, określającym geograficzny obszar w Bośni, a tożsamym pojęciem politycznym wyznaczającym terytoria w granicach Chorwacji; znaczenia te nakładają się na siebie.

Uważam za konieczne podkreślić, że w powszechnej świadomości serbskiej istnieje oczywiście dystynkcja między Krajiną leżącą w Bośni i Krajiną niegdyś położoną w Chorwacji. Różnicuje się Krajinu bosansku i onu u Hrvatskoj. Co ciekawe, wśród Serbów z Banja Luki (a więc bośniackiej Krajiny) spotkałem się z opinią, że Krajina w Chorwacji to ta „właściwa Krajina“. Tak więc jeżeli użyjemy nazwy Krajina poza zrozumiałym kontekstem, zapewne zostaniemy poproszeni o dookreślenie.

bośniacka Krajina jako region geograficzny w zachodniej Bośni

Weźmy pod rozwagę, że powszechna ludzka świadomość (dotyczy to wszystkich uczestników dialogu) nie zawsze idzie w parze z encykopedycznymi, czy słownikowymi definicjami. Sytuację dodatkowo utrudnia fakt historycznego istnienia dwóch – krótkotrwałych – okręgów autonomicznych o tej samej nazwie. Bowiem w roku 1990 doszło do proklamowania, w ramach Socjalistycznej Republiki Chorwacji, Serbskiego Okręgu Autonomicznego Krajina z siedzibą w Kninie. Natomiast rok później w Banja Luce ogłoszono powstanie rejonu autonomicznego o tej samej nazwie, obejmującego tym razem część zachodniej Bośni, bosanską Krajinę. Wchodziła ona wówczas w skład Socjalistycznej Republiki Bośni i Hercegowiny. Było to lustrzane odbicie projektu Serbów z Chorwacji. Z jasno definiowanym celem połączenia tychże w jeden okręg administracyjny. Między innymi na bazie wspólnej nazwy.

Podejmując się rozmowy z lokalnymi mieszkańcami miejmy na uwadze oczywiste inklinacje. Zjawiska zacierają się i nakładają na siebie w ludzkiej pamięci, a emocjonalny stosunek do tamtych wydarzeń nie ułatwia trzymania się ścisłych definicji i pojęć. Zwłaszcza jeśli nasz rozmówca nie jest ich w pełni świadomy. Często więc ulega zatarciu ta zasadnicza różnica między bytem politycznym z lat dziewięćdziesiątych (istniejącym po zachodniej stronie granicy bośniacko-hercegowińsko-chorwackiej), a geograficznym (pozostającym po wschodniej stronie tejże).

W literaturze serbskiej funkcjonuje także określenie srpska Krajina. Wprowadzone ono zostało do przestrzeni publicznej na początku lat dziewięćdziesiątych. Miało ono pełnić funkcje różnicujące wobec terminu bosanska Krajina. Taka ogląd sprawy budzi jednak wśród Chorwatów zdecydowany opór.   

Trzeba stwierdzić, że dochodzi do dużej dowolności w operowaniu terminem Krajina. Nieścisłości mają miejsce także w piśmiennictwie obcym. Na mapie zatytułowanej Former Yugoslavia umieszczonej w The Former Yugoslavia. A map folio, wydanej przez Central Intelligence Agency, Springfield, VA, 1992, Krajina jest umieszczona na zachód od Slunja, pokrywa się z Kordunem. Na taką interpretację trudno znaleźć jakiekolwiek logiczne uzasadnienie. Jest to ewidentny błąd autorów mapy. W podręczniku szkolnym Historia 1956-1997 A. Radziwiłł i  W. Roszkowskiego, wydanego w Warszawie w 1998 roku, Krajina to wyłącznie ścisła okolica Knina. Na pewnej niemieckiej mapie zamieszczonej w Brockhaus’ Konversations-Lexikon, przestawiającej stan z roku 1899, Turkisch Kroatien i Krajina to dwa odrębne obszary. Takich przykładów jest wiele.

Podsumowując nazwa Krajina posiada dwa znaczenia. Jedno, ściśle geograficzne, odnoszące się do kilku konkretnych regionów w Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowinie, Czarnogórze i Serbii. A drugie historyczne, odsyłające do mieistniejących organizmów politycznych, Pogranicza Wojskowego i Republiki Serbskiej Krajiny. Dowolność jest tu wykluczona. Rzecz oczywista, jeśli Czytelnik nie chce narazić się na nieporozumienia lub emocjonalą reakcję lokalnego rozmówcy. O którą, a jakże! na Bałkanach nietrudno.

Dla osób nie będących użytkownikami języka serbsko-chorwackiego (i jego pochodnych) dodatkową komplikacją jest serbsko-chorwacka ortografia wielkich i małych liter. Mamy więc Krajinę pisaną wielką i małą literą. Przeważa pogląd, że właściwe jest zapisywanie form Kninska Krajina, Negotinska Krajina, Cazinska Krajina, Bosanska Krajina – jako nazw geograficznych. Ale już forma Vojna krajina jako nazwa historyczna. Choć trzeba zauważyć, że w obydwu literaturach, chorwackiej i serbskiej, a także bośniackiej, panuje w tym zakresie daleko idąca dowolność. Używa się równie często terminów Kninska krajina i kninska Krajina, Bosanska krajina oraz bosanska Krajina. Czyli z wymienną pisownią wielką literą członu określającego bądź określanego.

Jeszcze inaczej widzą sprawę polsko-serbsko-chorwackie słowniki językowe. Hrvatsko-poljski rječnik Julije Benešicia podaje: krajina ż okolica; kresy, pogranicze wojskowe, krajiški -a -o kresowy (brak hasła krajinski). Natomiast Słownik serbsko-chorwacko-polski Vilima Frančicia rozumie to inaczej: krajina (…) f okolica f, ziemia, f; kresy pl, granica f. Krajina f kresy pl, pogranicze n wojskowe (dawniej w Chorwacji, Slawonii, Wojwodynie nad granicą turecką); krajinski -a -o pograniczny, graniczny, kresowy; krajiški -a -o kresowy.

Obydwie definicje słownikowe nie są jednak całkiem dokładne. Termin Krajina może być używany wyłącznie w odniesieniu do ściśle określonych regionów geograficznych. Nie można go stosować w sposób dowolny. Użycie nazwy Krajina w odniesieniu do takich a nie innych terytoriów zostało bowiem ściśle określone i usankcjonowane przez tradycję. Vuk Karadžić w swoim dziele Srpski rječnik pod hasłem Krajina pisze m.in.:

U Krajini (onuda ljudi ne kažu Krajina Negotinska, nego samo Krajina. Zašto oni i ne čuju da ima Krajina i u Bosni, kao ni Bošnjaci što ne čuju za ovu Krajinu).

Co można przetłumaczyć: W Krajinie (tam ludzie nie mówią Krajina Negotińska, tylko po prostu Krajina. Dlatego, że nie słyszeli o istnieniu Krajiny w Bośni, tak jak Bośniacy nie słyszeli o tej Krajinie).

Na bośniackich i serbskich mapach do tej pory używa się nazwy Krajina, pisanej wielka literą i bez przymiotnika – w położeniu odpowiadającemu określonemu regionowi geograficznemu (w zachodniej Bośni, wschodniej Serbii itd.).

Co ciekawe, częściej stosowaną formą przymiotnika od rzeczownika Krajina we współczesnej literaturze chorwackiej jest krajinski, natomiast w literaturze serbskiej krajiški. W pracach serbskich autorów, stanowiących językowe poradniki, nie wyklucza się formy krajinski, ale przekonuje, że krajiški, bolje nego krajinski. Wynika to z faktu etnicznej konotacji tego określenia. Krajiški – należący do Krajiny, pozostający jednocześnie serbskim. Krajinski – jest to forma zastępcza wcześniejszego określenia, nienacechowana etnicznie, choć dla Serbów obca i w powszechnym użyciu niewystępująca. Natomiast w Bośni termin krajiški, krajišnik nie ma oznakowania tego typu. Do tej kategorii zalicza się wszystkich mieszkańców bośniackiej Krajiny, niezależnie od przynależności etnicznej i konfesyjnej.

W polskich encyklopediach z ubiegłego wieku próżno byłoby szukać hasła Krajina. Natomiast pod hasłem Kraina można było znaleźć notę o słoweńskiej prowincji Kranjska. Warto zauważyć, że w Słowenii istnieje jeszcze prowincja Bela Krajina.

I my w Polsce mamy swoją Krajnę. Na północny-zachód od Bydgoszczy.  Określnik „krajeńskie” (np. w nazwie miasta Sępólno) – to przymiotnik od nazwy Krajna. Nasza Krajna to również terytorium pograniczne, kresowe. Położone na niegdysiejszej granicy polsko-pruskiej i polsko-niemieckiej. Być może w kontekście mojej analizy nie pozbawione racji byłoby rozumienie Krajiny jako zjawiska zbliżonego swoim charakterem do naszych kresów. Bo rzeczowniki te nie określają tylko określonego regionu czy ziemi. Ale również pogranicze, czyli jakieś bliżej nieokreślone i jasno granicą nie wydzielone kresy.

***