Święty Jan Chrzciciel to figura szczególna w przestrzeni sakralnej chrześcijaństwa. Kalendarz prawosławny, podobnie jak katolicki, wspomina go kilkukrotnie w roku liturgicznym.
Katolicy obchodzą dwukrotnie święta związane z Janem Chrzcicielem. Jego narodzenie, 24 czerwca oraz męczeństwo, 29 sierpnia. Natomiast w kalendarzu prawosławnym mają miejsce trzy święta związane z tym prorokiem.
Sobór św. Jana Chrzciciela (serb. Jovanjdan), 20.1. Narodzenie św. Jana Chrzciciela (Ivanjdan), 7.7. I Ścięcie głowy św. Jana Chrzciciela (Usekovanje), 11.9.
Jan Chrzciciel (serb. Jovan Krstitelj)
Sobór św. Jana Chrzciciela poprzedza Objawienie Pańskie (Bogojavljenje) i Epifania (19.1). W tym dniu wierni pozdrawiają się słowami „Hristos se javi! – Vaistinu se javi”. Świętu towarzyszy starodawny obrzęd kąpieli w poświęconej rzece.
Jovanjdan obchodzony jest właśnie na wspomnienie tego proroka. To święto jest także bardzo popularną slavą wśród Serbów. Św. Jan (serb. Jovan) jest bowiem jednym z najpopularniejszych patronów rodzin serbskich.
Warto zaznaczyć, że sama instytucja slawy, choć powszechnie kojarzona przecież z Serbami i ich obrzędowością, jest do dziś rozpoznawana również wśród dalmatyńskich Chorwatów. Serbskim slawom, rodzinnym, wiejskim (najczęściej związanym z patronem kościoła we wsi), cerkiewnym czy klasztornym odpowiadają więc katolickie slawy rodzinne i wiejskie.
To kolejny dowód na wspólną obyczajowość Chorwatów i Serbów w Dalmacji. Folklor katolików i prawosławnych w tym regionie kraju jest identyczny.
W Dalmacji bowiem (w odróżnieniu od innych regionów) katolicy – tak jak prawosławni – tradycyjnie obchodzą slawę rodzinną (krsna slava) i wiejską (seoska slava/fešta). Choć w ostatnich dziesięcioleciach można zauważyć wśród Chorwatów pewną tendencję do odchodzenia od tej tradycji. Dotyczy to zwłaszcza młodych ludzi.
Do najpopularniejszych slaw rodzinnych wśród Serbów można bez wątpienia zaliczyć także Nikoljdan, Petrovdan, Đurđevdan, Mitrovdan, Ilindan. Ponadto Sveta Petka i Savindan. Ci chrześcijańscy święci, Mikołaj, Piotr, Jerzy, Dymitr, Eliasz oraz Paraskiewa i Sawa są najczęstszymi patronami rodzin prawosławnych.
Petrovdan to jedno z ważniejszych świąt obchodzonych przez wiernych prawosławnych w Chorwacji. To również popularna serbska „krsna slava”. Na św. Piotra uroczystej liturgii towarzyszą manifestacje kulturalne, występy artystyczne i zajęcia dla dzieci. Na kolorowych straganach można dostrzec wyroby rękodzielnicze oferowane przez lokalnych rzemieślników. Ze świętem idą w parze zabawy ludowe. (fot. KUD Dositej Obradović)
Dodać należy, że wśród Serbów w Dalmacji nie istniał zwyczaj wypieku slavskiego kolača jako potrawy obrzędowej. Fakt ten wyraźnie wyróżnia dalmatyńskich Serbów wśród ich rodaków
Poza Wielkanocą (która jako Święto Świąt nie należy do Dodekaortonu) także Dwanaście wielkich świąt – z wyłączeniem Bożego Narodzenia – może pełnić rolę slawy. Zwyczajowo dotyczy to wsi, cerkwi, klasztorów. Instytucji lub cechów rzemieślniczych. Szkół czy miast (w Serbii, Bośni i Hercegowinie i Czarnogórze).
Slawa bowiem to dzień upamiętniający poszczególnych świętych lub wydarzenia z życia Matki Boskiej i Syna Bożego. Po Wielkanocy i Bożym Narodzeniu to właśnie slawa ma wśród Serbów znaczenie największe jako święto. Tego dnia rodziny się spotykają, zapraszają gości i wspólnie celebrują dzień patrona rodziny.
Obyczaj ten jest więc jednym z fundamentalnych elementów serbskiej kultury i tożsamości narodowej. Opisywanym świętom towarzyszy rozbudowana obrzędowość, wierzenia i tradycje.
Jest rzeczą oczywistą, że przyjaciele, znajomi i sąsiedzi, Chorwaci i Serbowie, wspólnie się zapraszali i odwiedzali podczas slaw. Zwyczaj ten był kultywowany przez dziesięciolecia. I w pewnym stopniu dotrwał do dzisiaj.
Do elementów różnicujących obrzędowość obydwu etnosów w Dalmacji (i całej Chorwacji) można zaliczyć święta typowo serbskie. Związane z serbskim Kościołem prawosławnym i jego tradycją. Oraz serbską kulturą narodową i państwem. Choć należy podkreślić, że w wiekach wcześniejszych zarówno kult św. Sawy, jak i tradycja kosowska były między katolickimi mieszkańcami Dalmacji szeroko rozpoznawane. I nie były traktowane jako obce.
To przede wszystkim manifestowany 28 czerwca Vidovdan (dzień św. Wita). Szczególne znaczenie symboliczne ma liturgia w cerkwi Lazarica we wsi Kosowo koło Knina. Na ten dzień wierni wspominają śmierć serbskiego księcia Lazara i pozostałych męczenników kosowskich. Nabożeństwu towarzyszą wydarzenia kulturalne i artystyczne.
Dniem szczególnym dla dalmatyńskich Serbów jest sierpniowe święto Przemienienia Pańskiego (19.8 ). Uroczystości tego dnia mają charakter ludowo-cerkiewny. Centralnym punktem obchodów jest liturgia odprawiana uroczyście w klasztorze Krka. Obrzędom corocznie towarzyszy tłumne i barwne zgromadzenie, svedalmatinski sabor. Uczestniczą w nim byli i obecni mieszkańcy Dalmacji oraz zaproszeni goście.
Przemienienie Pańskie (Preobraženje Gospodnje) jest jednym z dwunastu wielkich świąt prawosławnych. Jest ono jako takie obchodzone znacznie bardziej podniośle niż odpowiadające mu w kalendarzu katolickim święto liturgiczne. Wyraźne podobieństwa można zauważyć w sposobie świętowania tego dnia wśród prawosławnych Dalmacji i białostocczyzny. Mowa oczywiście o corocznych uroczystościach na Górze Grabarce.
Nieco wcześniej, w lipcu, prawosławni obchodzą Ivanjdan. Noc świętojańska ma naturalnie długą i barwną tradycję w Europie. Tradycja i obrzędowość związana z tym dniem jest identyczna wśród Chorwatów i Serbów. I bardzo zbliżona do starych zwyczajów pozostałych narodów słowiańskich. Tam gdzie ogień, woda i kwiaty odgrywają rolę symboliczną.
Tradycje i wierzenia towarzyszące świętom i slawom w Dalmacji są bogate i barwne. (fot. KUD Dositej Obradović)
Należy dodać, że w Dalmacji nie plotło się wianków świętojańskich. Jak można przypuszczać ze względu na stopień nasłonecznienia i czerwcowo-lipcowe susze. Kwiaty, trawy, zioła na wianki zrywało się wcześniej. Plotło się je już na dzień św. Jerzego, Đurđevdan/Jurjeva.
Sobótkę, ognisko świętojańskie (ivanjski krijes) określa się w Dalmacji nazwą svitnjak/svjetnjak.
Dziewczyny zrywały kwiaty ożanki górskiej (trava iva) w przeddzień nocy świętojańskiej i kładły je pod poduszkę. Który chłopiec dziewczynie się w tę noc przyśnił, ten miał być jej przeznaczony.
***